Kürtler
hakkinda degisik ülkeden ve yazarlardan derlenen Kürt halki ve Sözde Kürdistan hakkinda
toplanan bilgiler isiginda yazilan bu kitap, üç yazarin topladigi ve derledigi
genellikle baska yazarlar tarafindan yazilan kitaplardan derleme ve alinti
seklinde Kürtlerin yasadigi bölgeler, kültürel yapisi, yasam tarzlari evlilikleri
ve dili sözde Kürdistan ve tarihi cografyasi hakkinda derlenmis kisacasi genel
anlamda tüm yasam tarzi ve alanlari hakkinda yapilan bir çalisma ürünüdür.
Iran
kökenli bir halk olan Kürt ‘ler Türkiye, Iran ve Suriye arasinda kalan bölgede
yasadiklari hatta Evliya Çelebinin Seyahatnamesinden de alinti yapilarak o
dönemde sözde Kürdistan’in 9 vilayetten olustugu ve bunlarin Erzurum, Van,
Hakkari, Diyarbekir, Cezire, Amadiye, Musul, Sehrizor ve Erdelan. Evliya Çelebi
ayrica ülkeyi boydan boya kat etmek için 17 gün gerektigini söyler. Sayisal
açidan Kürtlere bakildigi zaman dogru veriler elde etmenin zor oldugunu cografi
özelliklerine bakildigi zaman yüksek daglarla çevrili oldugu Bu dag siralarinin
Akdeniz kiyilarindan Iskenderun Körfezi enleminde yükselerek baslar ve önce
kuzeydogu ya yönelerek Kahramanmaras civarinda çatal olur. Kuzey hattinda ise
Engirek ve Nurhak Daglari’ndan baslayip Akra Dagi’yla devam ettigi. Munzur Mercan
ve Karga pazari dag zinciriyle bulustuktan sonra da kivrilip Araxes (Aras)
siradaglarini keser ve Agri sisteminde son bulur. Baslangiç noktamiza dönersek,
tam bir yanmaya benzeyen ikinci zincir Malatya’nin güneyinden baslayip Maden
Daglari, Mus’un güneyindeki Sason Daglariyla devam eder. Van Gölü’nün güneyine
dogru inip Bitlis ve Hakkari Daglan ve en yüksek tepesi Resko olan Cilo Dagi’ni
izleyerek tamamlanir. Yeralti ve Yerüstü Zenginliklerine bakildigi zaman sözde
Kürdistan in 1.720.000 hektar ormaninin bulundugu bunlarin bodur agaçlarin
yogunluk kazandigi topraklarinin ancak bir kismi sürülüp ekilebildigi meyve
olarak nar, seftali, elma, incir, kayisi ve asirlik ceviz agaçlarinin bulundugu
sebzelerden ise kirmizi biber patlican karpuz önde gelir vahsi hayvan
popülasyonunun yok olmadigi bölgenin tam bir hayvancilik yeri oldugu Türkiye’deki
yetistirilen hayvanlarin dörtte birinin burada yetistirildigi. Sözde Kürdistan
da topragin üstü bitki ve hayvan açisindan ne kadar zenginse alti da madenler
açisindan o kadar zengindir diye bahseder yazar Antropolojik Profiline
bakildigi zamanda degisik arastirmalarin oldugu Kürtler üzerine antropolojik
arastirmalarin bir yüzyildan önce, E. Duhousset (1863) ve N. V. Khanikoff’la
(1866) baslandigi günümüzde devam ettigi. Kürtlerin tarihinin arastirildigi
zaman Kürtlerin Iran Uluslari arasinda siniflandirilmasi dilbilimsel ve tarihi
verilere dayandigi Soy Agaçlari ve Halk Etimolojisine bakildigi zaman Islami
kaynaklar ve Kürt gelenekleri, Kürtlerin kökeninin aydinlatilmasi yeterli
olamadigi 1920’ye Kadar Islamiyet Dönemine bakildiginda Arap istilalarindan
itibaren Kürtler hakkinda daha ayrintili bilgiler elde edilebilmektedir.
Hicretin ilk 5 yüzyilinda Kürtler birçok olayda önemli bir rol oynamis ve
insiyatifi ele geçirmislerdir. Birçok Kürt hanedanligi bu dönemde canlanmis.
6-10. yüzyillar arasinda Türk ve Mogol akinlari sonucunda birçok Kürt
sülalesinin yok oldugu düsünülebilir. Ancak, Osmanli Sultanlari ile Safevi
Sahlan arasinda savaslarin sürdügü dönemde, Kürdistan’da derebeylik sisteminin
gelisebilmesi için uygun kosullar olustugu. Türk-Pers ler giderek kesinlesti ve
Persler Zagros Daglan ile bu daglarin kuzey uzantilarinin gerisine çekildiler.
O sirada Osmanli Devleti’nde merkezi otoritenin gücü, dogu illerinde de hissedilmeye
baslandi. 19. yüzyilin sonlarina dogru Osmanli Devleti sinirlari içinde
Hakkari, Bitlis, Süleymaniye ve Iran’daki Erdelan ile Kürt beylikleri de
ortadan kalkti. Günümüzde büyük Kürt asiretler varligini sürdürebilmekte, Kürt
unsurunun sosyal ve ahlaki özellikleri de bu asiretler sayesinde varliklarini koruyabildikleri.
Türk fetihleriyle birlikte karsi karsiya geldikleri Eyyubi sülalenin Kürt
kökenli oldugu kesinlik kazanmistir XIX. Yüzyilda Türkiye Kürtlerine bakildigi
zaman 1826’da Sivas Valisi Resid Mehmet Pasa Kürtleri zayif düsürmek ve
Kürdistan’a Türk valiler atamakla görevlendirildi. 1830’da birçok yerde büyük
bir Kürt isyaninin basladigi daha sonra bastirildigi XX. Yüzyilin Baslangicinda
Kürt hareketinin bilinen merkezleri disinda yeni bir sima olarak Ibrahim Pasa
bin Mahmud bin Timavvi bin Eyyub ortaya çikti. Viransehir’deki (Diyarbekir ile
Halep arasinda) Milli (Milan) Asireti’nin Reisi olan bu kisi, 1908 anayasasi
ilan edildiginde, açikça isyan ederek Abdulaziz Daglari ’ria çekildi ve orada
öldürüldügü Türk-Iran siniri meselesi yeniden alevlenince, Kürtler arasinda
kipirdanmalar basladi. Rusya’nin Uzakdogu’daki basarisizligindan sonra
(Rus-Japon Savasi), Osmanlilar 1905’te Kürtlerin yasadigi anlasmazlik konusu
olan Urmiye ve Savuc-Bulak’i istila ettiler. Böylece Kürtler birçok karmasik
siyasi olayin içine çekilmis oldugu Thomas BOIS isimli yazar tarafindan yazilan
1920’den Günümüze olan I. Dünya Savasi,
Yakin ve Orta Dogu’da birçok siyasi ayaklanmaya yol açtigi Suriye, Lübnan,
Filistin, Ürdün ve Irak gibi Arap Ülkeleri Osmanli Imparatorlugu’ndan
ayrilmislardi. 1922’de Osmanli Hanedanligi yikilmis, Ekim 1923’te cumhuriyet
ilan edilmis ve 3 Mart 1924’e de hilafet kaldirilmisti. 26 Aralik 1925’te
Milletler Cemiyeti aldigi bir kararla, Musul Vilayeti’ni Irak’a baglamisti.
Iran’da ise General Riza Han, Kaçar Hanedanligi’m yikip, yerine 23 Ekim 1925’te
Pehlevi Hanedanligi’ni kurmustu. Sinirlardaki tüm bu yeni düzenlemeler Kürt
Halki için yeni sorunlari da beraberinde getirmisti. Simdiye kadar sadece iki
devletin, Osmanli ve Pers imparatorluklarinin yönetimi altinda yasarlarken,
bundan böyle bes ayri devlete dagilmis olarak yasayacaklardi: Türkiye, Iran,
Irak, önemli bir azinlik Suriye’de ve geri kalani da Sovyetler Birligi’nin
Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan Cumhuriyetleri nin oldugu Türkiye’de, I.
Dünya Savasi’ndan sonra, Musul üzerinde yapilan pazarliklar sürerken, Sevr
Antlasmasi (10 Agustos 1920) ile gündeme gelen “Bagimsiz Kürdistan”
düsüncesinin, Lozan’da (24 Haziran 1923) ortadan kalktigini gören bazi Kürt
milliyetçileri ayaklandilar. Piranli Naksibendi Seyhi Said, Elazig, Bingöl ve
Diyarbakir’daki ayaklanmanin önderligini yaptigi Iyi örgütlenmis Kürt
birlikleri, çevredeki bazi asiretlerin de destegini alarak bazi görünür
basarilar elde ettilerse de, topçu ve hava birliklerinin destegini de alan
modern donanimli 45.000 kisilik Türk Ordusu’nun saldirilari karsisinda
gerilemek zorunda kaldigi Menemen, Erzurum ve Diyarbekir’da bazi direnmelerin
oldu. Burhan Asaf Bey ise Hakimiyet-i Milli Gazetesinde yayimlanan bir dizi
makalesinde Ermeni-Kürt entrikalarindan bahsettigi Bu arada, 5 Mayis 1932’de
Kürtleri Anadolu’nun içlerine nakletmek amaciyla bir yasa çikarildi. Bu yasanin
1934 yazinda Ankara’ya gelecek olan Iran Sahi’nin ziyaretinden sonra yürürlüge
konmasi düsünülüyordu. Ancak bu arada, Türkiye’deki Kürt varligi resmi olarak
reddedilmekteydi. Dogu illerinde yasayan insanlar bundan böyle “Dag Türkleri”
olarak adlandirildiklari Iran’da ise Kürtlerin durumu her zaman
Türkiye’dekinden daha farkli olmustur. Gerçekten de Iran yönetimi, bu iki
halkin irksal ve tarihsel yakinligina önem verdigi. Ancak bu durum, zaman zaman
sosyal ve politik rahatsizliklarin çikmasina, bazen örtük, bazen de kanli çarpismalarin
çikmasina engel olamamis Daha I. Dünya Savasi yillarinda, Kuzey Iran’daki
Azerbaycan Eyaleti, Türk ya da Rus ordularinin saldirilari neticesinde alt üst
olmustur. Bu çalkantili dönemi firsat bilen Sikaklar’in reisi Ismail Aga
(Simko), kendisinin de baskani olacagi küçük bir Kürt Devleti kurmayi
tasarlamis. Ülkenin kuzeyindeki bazi Kürt Asiretlerini komutasi altinda
toplayarak Türk, Asuri ve Iran birliklerine karsi birçok basari da elde ettigi II. Dünya Savasi, Iran’daki Kürt
milliyetçiligi üzerine büyük etkiler birakarak. ülkenin batisi ve kuzeyi Sovyet ve Ingiliz
birliklerinin eline geçince Riza Sah istifa etmis bu durum ise merkezi
otoritenin zayiflamasini firsat bilen özgürlükçü hareketlerin isine yaramistir.
Iran Ordusuyla komsu asiretlerin destegini de alan Banehli Hama Resid Xan
arasindaki çarpismalar aylarca sürmüs ve 1942 yazinda Resid Xan kendini
Ser-dest-Baneh-Marivan Bölgesi’nin hakimi ilan etmis. Suriye ve Lübnan da ise araplasmis
bazi Kürt aileleri ve sahsiyetleri disinda Hamasli Baraziler, Akkar Beyleri,
Cumbulat Durzileri’nin sefleri (Can Bulad, Kürtçe çelik beden) gibi, Fransiz
yönetiminden yüzlerce yil önce gelip yerlesmis olmalarina ragmen orijinal karakterlerini
koruduklari Fransiz yönetimiyle politik bir problem yaratmadan ve Kültürel
hareketlerini iyi bir sekilde koruyup gelistirebildigi, Kürdistan’da toplumsal
ve ekonomik yasamin saglam bir yapisi vardir.
Kürtlerin
küçük bir bölümü hala göçebe bir yasam sürdürüyorsa da, büyük bir çogunluk çok
sayidaki köylerde yerlesik bir yasam sürdürmektedir. Normal Kürt ailesi, baba,
anne ve çocuklarin meydana getirdigi bir çekirdekten olustugu, . Evlilik
esastir. Kürtlerde yasli bekâr erkekler ya da evde kalmis yasli kizlar pek
yoktur; ne dini nedenlerden ötürü bekârlik yeminine, ne de serbest aska
rastlanir. Irak ve Iran’daki küçük Kürt köylerinde fuhus yok gibidir. Zina çok
tehlikeli oldugundan hemen hemen görülmez. Evlilik yasi küçüktür; erkekler 20,
kizlar 12 yasinda evlenir. Ancak kentlerde egitim sürecinin uzamasi nedeniyle
evlilik gecikmektedir. Kuzenler arasinda evlilik yaygindir. Amca çocuklarinin
evlilikleri tercih edilir. Amcaoglu, amcakizi üzerinde hak sahibidir. Bu tür
evliligin, kayinpederin, ayni zamanda yegeni olan damadini daha iyi tanimasi
gibi avantajlari vardir. Ayrica asiretler arasi sürtüsmelerin daha yogun oldugu
geçmiste, bu tür evlilikler aile baglarinin güçlenmesine katkida bulunmustur.
Bu tür evlilik ayni zamanda baslik parasinin daha düsük olmasini saglar.
1
Amcasinin kizi baska bir erkekle evlendirilmek istendiginde; erkek, amcasinin
kizi üzerindeki haklarindan feragat etmek için para talep edebilir. Bu para
kendisine verilmezse amcasinin kizini kaçirabilir; onu, hatta anne-babasini
öldürebilir.
2
Bu yüzden kiz kaçirma olaylarina, tasidigi risklere ragmen sik rastlanir.
3
Kiz-kardeslerin degis tokusu, yani berdel usulü evlilik de mümkündür. Bu
durumda baslik parasi ödenmez. Müslüman Kürtler arasinda çokeslilik,
Yezidilerde oldugu kadar yaygindi. Yatay veya eszamanli çokeslilik, geçmiste
oldukça yaygindir. 19. yüzyilda da bu durum sürdü.
Kürt
Asireti ve Ögeleri ne bakildigi zaman Kürt asireti, üyelerinin dis saldirilara
karsi korunmasi, eski töre ve yasam tarzinin devam ettirilmesi amaciyla
olustugu gözlenmektedir dillerine gelindiginde Yabancilarin kulagina Kürtçe
gibi gelen bir konusma biçimi aslinda tek bir dil degildir. Daha çok üç ana
grupta toplanabilecek, birbiriyle açikça iliskili, ayni zamanda benzerlerinden
ayirdedilebilecek nitelikte, uzaktan Bati Iran Dilleriyle iliskili farkli Kürt
lehçelerinden söz etmek gerekir. Lehçeler arasindaki Farklar uzakliga göre
degismektedir. Belirli bir uzaklikta farklar karsilikli olarak sezilmez olur.
Kuzey lehçe grubunda, Türkiye, Ermenistan ve Azerbaycan SSC’de, Irak’in Musul
Livasi’nda (Bahdinan) ve buralara sinir olusturan bölgelerle, Horasan ve
Türkmenistan SSC’deki Kürt kolonilerinde konusulan diller yer alir. Bu
lehçelerin tümüne Kurmanci denildigi Kürtçe’yi niteleyen tek bir tarihsel ses degisiminin
olmadigi. Halk edebiyatina bakildiginda kul egitiminin az gelistigi tüm
halklarda oldugu gibi Kültlerde de sözlü edebiyat ürünlerinde bir bolluk ve
zenginlik göze çarpar. Modern çagla birlikte dünya savasin dan sonra Kürt
edebiyatinda yayimlayan ve ulusal, toplumsal konulardaki düsüncelerine yer
veren çok sayida gazete ve derginin rolü büyüktür.
Son
olarak Kürt basinina bakildiginda yasamlarin da temel bir yer elde ettigi ve 119
kayitli gazete ve derginin düzenliligi degisken oldugu gibi bir kismi da çok
kisa ömürlü oldugu gözlenmektedir.
Ilk
Kürtçe gazete olan Kürdistan 1898’de Kahire’de Mid-het Bedir Xan ve kardesi Abd
al-Rahman tarafindan kurulmustur. Kürt basininin iki savas arasinda 1920 ve
1945 tarihleri arasinda tam anlamiyla gelisme olanagi buldu. 9 Eylül 1961’den
13 Mart 1970’e dek süren yikici Kürt-Irak savasi Kürt basininin faaliyetini de
baltaladi ve Son olarak, Avrupa’daki Türkiye den giden Kürtlerinin organi olan
Ronahi yani Aydinlik, Agustos 1971 yilindan 1978 yilina kadar 8 sayiya ulastigi
görülmüstür
KÜRTLER & KÜRDISTAN
V.MINORSKY
TH. BOIS
D.N. MAC KENZIE
DOZ YAYINLARI
Benzer Kitaplar
Fevzi BOZKURT
Fevzi BOZKURT