DÜNYA TARIHINDE TÜRKLER

Fevzi BOZKURT

Psikoloji

“ASYA’NIN BOZKIRLARINDAN

AVRUPA’NIN IÇLERINE”

ISLAMIYET’TEN ÖNCE TÜRKLER VE ATALARI

Çin kaynaklarinda geçen Syungnu’lar genis kesimlerce Türk- Mogol atasi kabul edilmis. Syungnu’lar ilk bozkir imparatorlugunu kurmuslar. Türk-Mogol Imparatorlugu’nun modeli olmuslar. Bozkir kültüründe atçilik, avcilik ve savas sanati varmis. Türk adini tasiyan devlet 500’lü yillarda kurulmus.

Çin kaynaklarindaki bilgiye göre Türklerin kökeni hakkinda söyle efsane söylenirmis: 500’lü yillarda Orhon Irmagi kenarinda bir Türk kabilesi varmis. Düsmanlar bu kabileyi yenilgiye ugratarak bir çocuk hariç herkesi öldürmüsler. Sag kalan o çocugu disi bir kurt besleyip büyütmüs. Daha sonra disi kurtla çocuk çiftlesmis. Çocugun hala yasadigini duyan düsmanlar adamlarini göndermisler. Disi kurt kaçip magaraya siginmis ve disi kurdun erkek çocuklari olmus. Çocuklarin hepsi evlenip dagilmislar. Böylece Türk soyu devam etmis.

Türkler dünyaya dagilirken yanlarinda kültürlerini de götürmüsler. Gittikleri yerin özelliklerini benimsedikleri gibi birtakim degisimler de yasamislar. Türklerin en önemli degisimleri Islamiyet’i kabul etmeleri ve modernlige girisleri olmus.

Türk imparatorlugunda boylari ve kabileleri bir araya getiren, yönetim örgütüymüs. Ülkeyi kagan yönetirmis. Toplum tabakalara ayrilmis. Toplumda her erkek bir er sayilirmis. Erkekler savas ve hayvancilikla kadinlar üretimle ilgilenirmis. Türkler mezarlarina balbal figürlerini de koyarlarmis. Tengri inanci varmis ve tanriya adanan yiyecekler ocak denen yere atilirmis.

Islamiyet’i kabul eden Orta Asya’daki Türklerde Islami etkilesim görülmüs ve buralarda Islamiyet’in yayilmasi yüzyillarca sürmüs. Islam ile tanisan baska Türkler Islam’in merkezi olan ülkelere rahatlikla girmis. Türklerin hareketleriyle Anadolu da Türklerin yeni yerlesim yerleri olmaya baslamis.

SELÇUKLULAR, MOGOLLAR, ISLAMIYET VE IMPARATORLUK

Mogollar bozkirlarda daginik yasayan halki birlestirip imparatorluk kurmus ve bozkir kültürünü canlandirmislar. Mogollarin ardindan geride kalan toplumlar çogunlukla Türk ve müslümanmis. Türklerin Islami kabul etmeleri Türkleri siyasi, edebi ve kültürel gibi birçok alanda etkilemis. Türkler islam’i kabul etmekle dünyadaki tüm Müslümanlarin üyesi olmus. Türklerin kültürleri olan halicilikta Islami semboller görülmeye baslanmis. Türklerin Islamiyet’ten sonra eski ve yeni inançlari karsi karsiya getirilirmis, yenisi eskisinden daha ikna edici ise kabul edilirmis. Yeni inanisa uyum saglamaya çalisirlarken eski inançlarindan da bazilarini korumuslar. Islamiyet’i kabul eden ve etmeyen Türkler oldugu gibi Islami kabul edip sonradan Islamdan vazgeçmis olanlar da varmis.

Savaslarda sag olarak ele geçirilen Türklerin kölemen olarak kullanilmalari, Türklerin Islam ülkelerine göç etmelerinin sebeplerinden biriymis. Islami kabul edip Iran’a giden Türkler olmus ve bunlar sayesinde Türk-Islam etkilesimi olmus. Edebi etkilesim Karahanlilar islami kabul ettikten sonra olmustur. Selçuklular hem Türkler için hem de Islamiyet kültürü için önemliymis. Islam öncesi Türklerin ‘kut’, Araplarin ‘devlet’ siyaset bilimcilerin ‘karizma’ dedikleri dogaüstü dini ve siyasi özellige sahip Türk hanedanlari arasinda, oguzlardan ilk çikan Selçuklular olmustur. Türklerin hükümdarlik hakkindaki düsünce yapilarina islami motifler isleniyormus. Selçuklular Iran Devleti’nin edebi ve dini yönünden faydalanmislar.

Islam uygarligi farkli kaynaklardan gelen unsurlarin senteziymis ve Türkler de bunlardan etkilenmis. Karsilikli etkilesimler de olmus. Özellikle bu etkilesimler siyasi ve kültür alaninda belirgin olmus.

Bizanslilar ile yapilan Malazgirt Savasi Anadolu’yu Türklerin göçüne açmis ve Anadolu’da Malazgirt Zaferi ile beraber kültürler ve inançlar çok uzun yillar yan yana ve iç içe olmus, ayni zamanda birbirleriyle rakip olmuslar.

Mogollarin Anadolu‘ya çok defa saldirmalari sebebiyle Selçuklular gittikçe zayiflamaya baslamis. Daha sonra beylikler kurulmus Anadolu’da. Bu beyliklerden birisi de Osmanli Beyligi imis. Gelecegin Osmanli Imparatorlugu. Osmanli Imparatorlugu da Türk-Islam kültürünün olusmasini saglamis. Türklerin Orta Dogu’da yerlesik hale gelmelerini de saglamis. Türkler Orta Dogu’ya girdigi sirada Karahanlilar Türk-Islam edebi kültürünün olusmasini saglamislar ve bu dönemde Türk-Islam edebi kültürü biçimlenmis. Bu dönemde en önemli eserlerden biri Yusuf Has Hacip’in Kutadgu Bilig’iymis. Hiçbir Asya Türk devleti Osmanli Devleti gibi uzun yillar devam edemedigi için Türk-Islam edebi gelenegi Orta Asya’da Osmanli Devleti’ne kadar devam edememis. Bir baska sebebi de Orta Asya halkinin çogunlugu okur-yazar olmadigi için halk arasinda sözlü kültürün devam etmesiymis. Karahanlilar’in bir baska önemli eseri de Kasgarli Mahmut’un Divan-i Lügati’t Türk’üymüs.

Mogollar ve Türkler

Timuçin, diger adiyla Cengiz Han’in devlet teskilati, askeri yöntemleri ve yetenegi ile Mogollar’i bir çati altinda toplamis. Mogol ve Türklerin karsilikli kültürel iliskileri eskilere dayaniyormus. Cengiz Han göçebe gelenegine göre kazandigi topraklari aile bireyleri arasinda paylastirmis ancak topraklarin denetiminin basinda kendisi varmis.

Cengiz Han öldükten sonra Mogollar Iç Asya’da etkin olmus ve bütün Avrasya’ya yayilmislar. Mogollar insan gücünden yararlanmayi çok iyi biliyorlarmis ve halklar ararsindan asker toplayan Cengiz Han, savasta yendigi ordularin askerlerini de ordusuna alirmis. Bozkirin sinirli kaynagi ve az nüfusu olmasina ragmen böyle büyük imparatorluk kurmalari örgütlenmeyi çok iyi planlayip uygulamalarindanmis. Mogollarin yönetim sistemi çok güzel ve düzenli isliyormus.

Mogollar Türklerle tarihi ve kültürel olarak baglantiliymis ve Türklerin halisi gibi onlarin da keçeleri ünlüymüs.

Müslümanligin Iç Asya’da yayilmasi, Türkler ve Mogollarin Orta Dogu Türkleriyle birlesmesini saglamis. Diger dinlere mensup olanlar baskaldirmadigi sürece hosgörülü olunmus.

TIMUR’DAN BARUT ÇAGINA KADAR ISLAM IMPARATORLUKLARI

15. yüzyilda barut ve atesli silahlar kullanilmaya baslanmis ancak çok yaygin degilmis. Zamanla barut ve silahlarin kullaniminin yayginlasmasi atli okçularin gücünün, etkinliginin azalmasina sebep olmus.

Türkler göç yoluyla çok genis alanlara yayilmislar ama yeni düsüncelerle karsilastiklarinda bile sahip oldugu kültürü birakmamislar. Bu özellikleri dokuduklari halilara da büyük ölçüde yansimis. Bunlardan Gül Madalyonu deseni vazgeçilmezlerindenmis. Hali dokuyanlar eski desenleri sürdürürken bunlarin yaninda yenilikleri de benimsemisler. Türk halilarinin en çok kullanilan ve bilineni seccadelermis.

Türk devletleri arasinda en uzun ömürlü olan devlet Osmanli Devleti’ymis. Mogol Imparatorlugu’nda da en etkili olan devlet Çagatay Devleti imis. Bu devletin kurucusu Aksak Timur’mus. Timur askeri alanda çok güçlü bir yapiya ve kuvvetli bir teskilata sahipmis. Timur zalim biri olarak ve fetihleriyle taninirmis ama ayni zamanda müslüman alimlerini koruma altina almis. Orta Asya’da Hristiyanlik ile Türk ve Mogollarin dinlerinin kalkmasi Timur’un askeri yetenegine veya zalimligine bagli degil korudugu alimlerin çekim gücüne bagli olmus. Timurlular bulunduklari bölgede dine degil akla dayanan bir yönetim gelistirmisler. Timur’un bir çok fetihleri de olmus. Bunlardan birinde Altin Orda Devleti parçalanmis.

Müslüman toplumlarda vakiflar önemli oldugu gibi Orta Asya’da da önemi yer tutarmis vakiflar. Rejim degisikligine ragmen, Sovyet Rusya Dönemi’ne kadar ayakta kalan vakiflar dini, sosyol ve ekonomik yönden önemliymis.

Selçuklular ve Mogollar zamaninda Orta Asya’dan batiya dogru yapilan göçlerle Orta Dogu’da Türk varligi olusmus. Bu bölgeye göç edenler arasinda agirlikli olarak Oguz Türkleri varmis. Bunlar bazi sebeplerden dolayi göçebelikten vazgeçmeye, yerlesik hayata geçmeye baslamislar.

Osmanli Devleti’nde Rumlarin önemli bir yeri varmis. Bunlar ayni irktan ve ayni dinden degillermis ama yeni yeni ortaya çikan siyasi bir varligin parçasi durumundaymislar. Osmanli Devleti dini ve etnik açidan karisik, gayri müslim nüfusunun çok oldugu bir toplummus. Ayni zamanda Osmanlilarin kurdugu beyliklerin yaninda onlara rakip olacak beylikler de varmis.

Bir rivayate göre Osman Bey, Seyh Ede Bali’nin evinde misafirken bir gece rüya görmüs. Bir ay dogmus, gelip ve Osman Gazi’nin koynuna girmis. Ay koynuna girince göbeginden bir agaç çikmis ve gölgesi alemi kusatmis. Sabah oldugunda Osman Bey gördügü rüyayi Seyh Ede Bali’ya anlatmis. Oda rüyayi padisah olacagi seklinde yorumlamis ve kizini da Osman Bey’e vermis.

Osmanli Devleti sultani I. Beyazit ülkenin topragini genisletmis. Bu durumdan rahatsiz olan diger beylikler durumu Timur’a bildirmis, yani yardim istemisler Timur’dan. Timur ile savasan Beyazid yenilmis. Osmanli bir duraklamis bu durum karsisinda. Ancak zamanla birlik yeniden saglanmis. Osmanli Devleti 1453 yilinda Fatih Sultan Mehmet’in Istanbul’u fethiyle zirveye dogru çikmis. Fatih Sultan Mehmet’in Istanbul’u almasi hem jeostratejik açidan hem de dini açidan önemliymis.

Fatih Sultan Mehmet’ten sonraki yüzyillarda devlet daha da genisleyip güçlenmis ve doruk noktasina gelmis. Ancak Osmanli Devleti 17. ve 18. Yüzyillarda zor bir döneme girmis. Osmanli Devleti diger Türk devletlerine göre sadece en uzun süre ayakta kalan türk devleti olmasi yönüyle degil ayni zamanda kültürel olarak da diger Türk devletlerine göre çok öndeymis.

MODERN DÜNYADA TÜRKLER

Modernlik teknolojik, bilimsel ve akilcilik gelismelerle Dünya toplumunda, Bati Avrupa’da çok büyük gelismeler olmus. Moderncilikle ve bunun getirmis olduklariyla beraber güçlüler ve güçsüzler arasinda sömürgecilik boy göstermis ve bunun sonucunda çatismalar baslamis. Sömürge yerleri olusmus. Sömürgecilik zamaninda dünyanin birçok yerinde dezavantajli toplumlar olup biteni gözlemlemisler. Güçlenebilmek ve mücadele için gözlem gerekliymis. Avrupa’nin sömürgeciliginden kendilerini nasil korumalari gerektigini bilmeleri gerekliymis.

Bu zamanda zor bir döneme giren Osmanli Devleti de modernlesme yolunda adim atmak zorunda kalmis. Topraklarinin bir kismini Asya’da ve Afrika’da yayilan devletlere kaptirmis. Osmanli ayni zamanda diplomatik baskilarla ve ekonomik baskilarla sömürgecilik tehdidiyle karsilasmis.

Osmanli Devleti 18. Yüzyillarda bir çok sorunla karsilasinca Imparatorlugu savunmak için bir çok yol denemis. Bu yüzyilla beraber Osmanli Sultanlari askeri, siyasi, ekonomik ve kültürel alanda yeniliklere basvurmuslar. Osmanlilar ilk olarak askeri düzenlemeler yapmislar.

III. Selim döneminde sarsilan merkezi otorite yeniden kurulmus. Yeni Düzen anlamina gelen Nizami Cedid ordusu kurulmus. II. Mahmut Gülhane Hatti Hümayun ile her dine mensup insanlarin esit haklara sahip olmasini ve davalarin da hukuk kurallari çerçevesinde yapilmasini hedeflemis. Bunun üzerine Avrupali elestirmenler Islam Devleti olan Osmanli Imparatorlugunda diger dinlere mensup olanlarin esit oldugunu ilan etmenin ülkede dengesizlik olusturabilecegini düsünmüsler. Ancak hem islami hem laik hukuk düzenin bir arada olmasi sorunlari da beraberinde getirmis. II. Abdülhamid zamaninda tren istasyonlari, demir yollari yapilmis. Egitime önem verilmis. Sansüre ragmen yayincilik gelismis.

Dünyadaki bütün Türkler 19. Yüzyil sömürgesiyle, modernligin getirdigi degisik kültürleri uygulamanin ve bunlara karsi olmanin zorluklarini yasamis.

Osmanli Imparatorlugu yikilip 1923 yilinda Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasiyla ülke sömürgecilikten kurtulmus. Kafkaslar ve Orta Asya’daki Türklere de sömürgecilik tehdidi Rusya’dan gelmis. Bu durum Türk devletlerinin bagimsizligini kazanana kadar yani 1991 yillarina kadar devam etmis. Azerbaycan, Kazakistan, Bati Türkistan uzun yillar Rusya ile mücadele etmisler. Dogu Türkistan da Çinlilerin sömürgesi altindaymis.

TÜRKLER VE MODEERNLIK

20. Yüzyilda degisen ve modernlesen dünya ile beraber Türkiye’de ve dünyanin diger bölgelerindeki Türklerde de degisimler olmus. Avrupa’daki modernlesme ve gelismeyle birlikte 1960’li yillarinda Türkiye’den Avrupa’ya çok büyük göçler olmus. Bu tarihlerde dünyanin bir çok yerine Türkler dagilmislar ve küresel varlik haline gelmislerdir.

Orta Asya’daki Türkler 1920’li yillarda modern dünyaya dogru yol alirken, izledigi yollar Türkiye Cumhuriyeti’nin ilerlemesine benziyormus. Ancak tamamen serbest hareket edemiyorlarmis. Rusya’nin sinirlari çerçevesinde hareket ediyorlarmis. Orta Asya’da 1990’li yillara gelindiginde Sovyet Rusya’da degisimler meydana gelmis. Türkmenistan, Kazakistan, Tacikistan gibi ülkeler bagimsizligini ilan etmisler. Uluslararasi iliskilerde Orta Asya Türk Cumhuriyetleri kendi iliskilerini kendileri yönetmeye baslamislar.

Orta Asya’da bunlar olurken Türkiye’de de devrimler olmus. Osmanli Devleti bir çok kültürel degisimler karsisinda karasiz kalmislar, nasil davranacaklarini bilememisler. Asil amacin Osmanli Imparatorlugunun devami oldugunu düsünmüsler.

Osmanli Devleti sona erince Mustafa Kemal Atatürk öncülügünde, çok uluslu islam imparatorlugunu modern, laik bir cumhuriyete dönüstürmüsler. Hizli sehirlesmeler olmus. Siyasi, ekonomik ve bir çok alanda gelismeler olmus. Modernlesen gelisen ülkeler gibi Türkiye’de de degismeler ve gelismeler olmus.

Kültür alaninda en büyük degisiklik Latin alfabesine geçiste olmus. Türk Dil Kurumu, Türk Tarih Kurumu kurulmus. Kilik kiyafette yenilikler yapilmis. Sapka kanunu getirilmis. Bati takvimi ve saati kullanilmaya baslanmis. Mustafa Kemal Atatürk’ün 1938 yilinda ölmesiyle Ismet Inönü cumhurbaskani seçilmis. Inönü Türk siyasi tarihine yön veren isimlerden biri olmus. 1939-1950’li yillar Inönülü yillar olmus. Inönü hükümeti çok partili hayata geçmis bununla beraber AP hükümet yani Adnan Menderes 10 yil Türkiye’yi yönetmis. 1960 darbesiyle Menderes hükümeti sona ernis. Daha sonraki yillarda 1965-1971 yillarinda Süleyman Demirel ülkeyi yönetmis. Ögrenciler arasinda sag-sol gruplar ve siddetli olaylar olmus ve 1971 yilinda siddet artinca ordu tekrar müdahale etmis ancak ülkeyi kendi nasihatleri dogrultusunda yönetecek sivil bir hükümet kurdurmuslar.

1970’li yillarin sonunda ülkenin birçok yerinde birden siddet olaylari çok fazla artinca ordu 1980 yilinda üçüncü kez müdahale etmis. 1990’li yillara kadar siyasette etkin olmustur. Turgut Özal ölünce Necmettin Erbakan ve Tansu Çiller hükümetin basina geçmis. Necmettin Erbakan’in bazi ülkelerle siyasi iliskisinde Islam kardesligi vizyonunun olmasi gibi sebeplerle Ordu 1997’de üstü örtülü bir darbeyle Necmettin Erbakan’i görevinden istifa ettirmis.

2002 yilina gelince de Recep Tayyip Erdogan iktidara gelmis…

DÜNYA TARIHINDE TÜRKLER

ASYA’NIN BOZKIRLARINDAN

AVRUPA’NIN IÇLERINE

CARTER V. FINDLEY

TIMAS YAYINLAR I