Çengiz devrinden önce Mogollar
medeniyetten mahrum tam mânasile barbar bir kavim olduklarindan onlarin ne
yazisi ve ne de yazili kanunlari vardi97.
Kerayit ve Neyman Türklerini itaat altina aldiktan sonra Çengiz artik yalniz
Mogol kavminin sefi degil, m e-denî an’anelere ve çok parlak bir tarihe malik
olan Türk milletinin bir kisminin da Ham olmustu.
Bu devleti idare için kanunlar lâzimdi.
Devlet silâhla kurulur, fakat kalem ve kanunla idare olunur98.
Çengiz bu hakikati kavradi. Türk
Neyman Hanligini kendi sahasina ilhak ettikten sonra Çengiz, Neyman devletinde
Adliye naziri makamini isgal etmis olan ve Neyman Hani’ nin «Tamgaci»si (Mühürdari)
olan Uygur Türklerinden Tata Tonga99yi
nazir tayin etti ve ona yeni kurulmus devletinde de Neyman devletinde ifa
ettigi vazifeleri görmeye de vam etme-sini emretti. Ayni zamanda Tata Tonga’ya
ogullarina Uygur (Türk) dilini, Uygur yazisini ve Uygur kanunlarini ögretmesini
emretti.100
Diger Mogol beyleri de Çengiz’i
taklit ederek ogullarina Türkçe okumayi ögrettirmeye basladilar. Bu suretle
hâkim zümre olan Mogollar Türklesme yoluna girdiler.
Bilâhare Çengiz, Mogol ve Türklerin
devlet idaresine ait an’anevî, hukukî esaslarini top-latarak bir Kanun Mecmuasi
tedvin ettirdi ve bu mecmuayi tunç levhalara hakkettirdi 101.
Yasanin ihtiva ettigi hukukî esaslarin çogu Türk
kavimlerinin ananevi hukukî esaslari idi.
Fakat bu esaslara bazi Mogol
telâkkileri ve Çengiz’in sahsî görüsü mahsulü olan kaidele-rin de ilâve edilmis
oldugu süphesizdir. Yasanin bize vasil
olan maddelerinin çogu Türklerin ananevi hukukuna uygundur. Onun için
Çengiz Yasasi da eski Türklerin hukukî esaslarini ihtiva eden kaynaklardan sayilmalidir103.
Çengiz Yasasi bize bütün halinde
vasil olmamistir. Fakat muhtelif kaynaklarda104 Çengiz Yasa-sinin muhtelif maddelerinde isaretler
vardir. Misirli Arap müelliflerinden El - Makrizî, Rus âlimlerinden Berezin105 ve Temkowski106
Yasanin türlü kaynaklardaki maddelerini topla-mislardir.
Çengiz, yasasina çok büyük bir
ehemmiyet atfediyordu. Kurdugu imparatorlugun yasama-sini bu yasaya riayete
bagli telâkki ediyordu.
Ölümü yaklastigi zaman ogullarina
yasayi degistirmemelerini vasiyet etmistir. Onun to-runlarindan Altin Ordu
Devletinin müessisi Batu Hanin kanunlarina göre yasaya mugayir hareketin cezasi
ölüm idi107.
Çengiz’in büyük yasasi tomarlara
yazilmis halde Prenslerin, Bilgelerin hazinelerinde mu-hafaza olunurdu. Bir
prensin tahta cülusu, büyük ordu teskili veyahut kurultay içtimai gibi mühim
siyasî ve askeri hâdiseler aninda bu yasa tomarlari hazir bulundurulur ve devlet
islerini yasaya göre hallederlerdi108,
Çengiz yasasinin bize vasil olan kismi asagidaki esaslardan
ibarettir.
49
ÇENGIZ
YASASININ BAZI MADDELERI
Cezaî maddeler:
1-Evli olsun, bekâr olsun gayri mesru münasebette bulunan,
idam cezasina mahkûm olur109.
2-Keza livata cürümünü isleyen de ölüm cezasile
cezalandirilir.
3-Kasten yalan söyliyen, sihirbazlikla
ugrasan yahut baskasinin hareketlerini tecessüs eden, kav-ga etmekte olan iki
sahis arasina girerek onlardan birine yardim edenlerin cezasi da ölümdür.
4-Suya yahut küpe su döken (iseyen) keza ölüme mahkûm olur.
5-Üç defa baskalarindan mal alip, üç
defa iflâs eden de üçüncü defa iflâstan sonra ölüm cezasile cezalandirilir.
6-Bir harp esirine, esir edenin
müsaadesi olmaksizin yiyecek veya giyim veren de ölüme mah-kûm olur.
7-Kaçan bir esiri veya harp tutsagim
eline geçirip de sahibine iade etmeyen dahi ölümle ceza-landirilir.
8-Bir hayvani kesmek isteyen, onun
ayaklarim baglayip karnim yardiktan sonra yüregini elile sikarak öldürmelidir.
Ancak bu tarzda öldürülen hayvanin eti yenilebilir110.
9-Savas zamaninda veyahut çekilme
esnasinda birinin yükünün veyahut yükünden yay gibi herhangi bir nesnenin düstügünü
gören, arkadan gelen atli derhal atindan inerek o seyi kal-dirmali ve sahibine
teslim etmelidir. Atindan inmeyen, inip düsen seyi aldiktan sonra o seyi
sahibine iade etmeyen ölüm cezasile cezalandirilir111
Içtimai
hayata ve Devlet idaresine dair maddeler.
10-Çengiz
Han Ali bin Ebutalip ahfadina herhangi bir sekilde vergi veya rüsum
mükellefiyeti yükletilmesini zemmetmistir. Keza fukaradan, Kur’an’i hifzetmis
olanlardan, fakihlerden, tabiblerden, Ulemadan, hayatlarim ibadete hasretmis
zahitlerden, müezzinlerden, ölüleri yi-kayanlardan da vergi veya rüsum
alinmasini menetmistir.
12Baskasi
tarafindan sonulmus bir yemegi, bu yemekten evvelâ sunan kendisi yemedikçe,
yememeyi emretmistir.
Sunan emir, sunulmus esir olsa dahi bu kanun caridir.
Yemek zamaninda hazir bulunan bir
adamin önünde ona yemege davet etmeksizin yemegi menetmistir.
Bir kimsenin arkadaslarindan fazla
doymasini (yemesini), yemek sofrasi, yemek tabagi ve atesin üzerinden atlayarak
geçmeyi de menetmistir.
13-Yemek
yemekte olan adamlar yanindan geçen adam derhal attan inmeli, yemek yiyenlerin müsaadesini
almaksizin yemege oturmali, yemek yiyenler de buna mâni olmamalidir113.
14-Çengiz suya el
sokmamayi menetmis, su almak için bir kap kullanmayi emretmistir.
15-Bir defa
giyilmis, eskimis bir elbiseyi yikayip tekrar giymeyi da menetmistir.
16-Çengiz
herhangi bir seyi necis telâkki etmeyi menetmistir. Mevcut seyler arasinda (mahiyeti
itibarile) necis olan seyler olmadigini söylemistir114.
17-O
dinî mezheplerden birini tercih etmeyi, kelimeleri onlara siddet, kuvvet
vererek telâffuz etmeyi, hükümdara veyahut herhangi bir adama hitap edildigi
zaman lâkap ve unvanlar kul-lanmayi menetmistir. Muhatabin ismini söylemekle
iktifa etmeyi emretmistir.
18-Çengiz
ahfadina bir savasa baslayacaklari zaman neferleri ve onlarin silâhlarini bizzat
teftis etmeyi, neferlere lâzim olan bütün seyleri temin etmeyi ve igneden
iplige kadar her seyin mevcut olduguna tesbit etmeyi emretmistir. Eger
neferlerden birinin bir seyi eksik ise bunun için o neferi cezalandirmalidir.
19-Erler savasa
istirak ettikleri zaman erkeklerin gördükleri isleri kadinlar ifa etmelidir.
20-Çengiz seferden
dönmüs askerlere hükümdar lehine bazi mükellefiyetler yükletilmistir.
21-Her
sene basinda askerler kizlarini hükümdara takdim etmelidir. Ta ki O, kendisi ve
ogullan için kizlar arasindan zevceler seçebilsin.
22-Askerlerin
reisi olarak Çengiz emirler (generaller) tayin etmistir ve Binbasi, Yüzbasi ve
Onbasilik rütbeleri ihdas etmistir115.
23-Çengiz
suçlu bir hareket isleyenin, kendisi en büyük general olsa dahi, kendisini
cezalan-dirmak için hükümdar tarafindan gönderilmis memurun (Bu memur en
mütevazi bir memur olsa dahi) emrine itaat etmesini, onun önünde yükünme (Egilerek
ve diz çökerek hürmet iz-har etme) sini onun hükümdarin emrini (bu emir idamdan
ibaret olsa dahi) yerine getirmesi-ne mâni olmamasini kanun kilmistir (emretmistir).
24-Çengiz
generallerin hükümdardan baska birine müracaat etmelerini menetmistir. Eger bir
general hükümdardan baska birine müracaat ederse idam cezasile cezalandirilir116. Müsaadesiz kendisine
gösterilmis vazife yerini degistiren de ayni ceza ile cezalandirilir.
25-Yasa
daimî posta teskilâti yapilmasini emretmistir, ta ki devlet içinde olup biten
vak’alar hakkinda seri bir surette malûmat almak mümkün olsun.
26-Çengiz,
Yasa kanunlarina riayet edilmesine nezaret etmek vazifesini oglu Çagatay’a yük-letmistir.
Bu yirmi alti madde Misirli Arab müelliflerinden El-Markizî’nln
El-Hitat adli eserinden
alinmistir117. Bu maddelerden baska diger kaynaklarda da Çengiz
yasasina ait esaslar olarak gösterilmis hukuki mahiyette esaslara tesadüf
olunmaktadir. Bunlar cümlesinden olarak sun-lari gösterebiliriz:
27-Vazifesini
ihmal eden asker, sürgün avi esnasinda avi kaçiran avci dayak cezasile, bazan
da ölümle cezalandirilir.
28-Ölüm cezasina
lâyik olan Diyet vererek ölüm cezasindan kurtulabilir.118
29-Bir
kimsenin elinde çalinmis at bulundugu takdirde bu kimse ati sahibine iade
etmege ve bundan baska, at sahibine ceza olarak dokuz at vermece mecburdur.
Eger çalan bu malî ce-zayi ödeyecek durumda degilse, bunun yerine çocuklarini
vermege mecbur edilir. Çocuklari da yoksa kendisi idam cezasile cezalandirilir119
30-Ayagile bir
askerî kumandanin ikametgâhinin esigine basan ölüm cezasile cezalandirilir120.
31-Çengiz Yasasi
yalan söylemeyi, hirsizligi, zinayi, gayri mesru münasebeti menediyordu.
32-Yasaya göre
kimse kimseyi tahkir etmemelidir. Tahkir edilen tahkiri unutmalidir.
33-Ihtiyarile
teslim olan ülke ve sehirlere ve bu sehirlerin ahalisine zarar iras
edilmemelidir,
34-Her
türlü mabedlere hürmet etmelidir. Bütün dinlerin ruhanî reisleri her türlü
vergi ve mü-kellefiyetlerden muaf tutulmalidir121.
35-Içkiden
büsbütün vazgeçemeyen ayda üç defa sarhos olabilir. Üç defadan fazla sarhos olan
suçludur.
Ayda ancak iki defa sarhos olmak
daha iyidir. Ayda ancak bir defa sarhos olan övülmeye lâ-yiktir.
Hiç içmemek hepsinden iyidir.
Amma bu gibi bir adami nerede
bulacaksin? Eger bulunursa o adam hürmete sayandir122.
Çengiz yasasinin medenî hukuka dair ahkâmi hakkinda
kaynaklarda fazla malûmat yoktur, Ancak su esaslara isaretler vardir:
36-Cariyelerden
dogan çocuklar mesru çocuk addolunurlar ve nikâhli zevceden dogan çocuklar gibi
babalarinin mirasindan hisse alirlar.
37-Miras su
sekilde taksim olunur:
Yaslan büyük olanlar daha genç
olanlardan fazla hisse alirlar en küçük ogul babasi evinde kalir.
Çocuklarin derecesi analarinin derecesile tayin olunur.
Kadinlardan biri, baskalarindan
evvel nikâhlanmis olani, bazan babasinin soyu çok ünlü bir soy olani «bas
kadin» telâkki olunur123.
Yasanin ihtiva ettigi hukukî esaslar
bu maddelere münhasir degildi. Kaynaklarda Çen giz Yasasinin esaslarindan
olarak gösterilmis bu maddeler büyük Yasanin ancak bize vasil olmus olan
parçalarindan, kirintilarindan ibarettir. Çengiz Yasasinin bugünkü «Code»1ar
gibi mükemmel bir hukuk mecmuasi olmus oldugunu tahmin etmek dogru olmaz. Bu - nunla
beraber Yasanin bir büyük Devletin idaresi için lâzim olan en mühim esaslari
ihtiva etmis oldugu da muhakkak sayilabilir. Bazi müellifler Yasanin hiç bir
zaman yazilmis bir hukuk mecmuasi seklini almis olmadigini, Yasa ancak agizdan
agiza intikal eden «sifahî» an’anevî kanunlardan ibaret oldugunu iddia
etmislerdir. Biz bu fikri kat’iyetle redd ediyoruz.
Bu fikri ancak Devlet
idaresinde kanunlarin ve umumiyetle hukukun rolünü kavr a-mamis, her devirde en
medenî milletlerin hükümdarlarindan en barbar krallara kadar bü-tün Devlet
reislerinin idare esaslarinin mektup olarak tesbit edilmesi meselesine büyük
bir ehemmiyet atfetmis olduklarini bilmeyen müellifler ortaya atabilirler. Kay
naklarda Yasa-nin yazili bir «kanunname» oldugunu ispat eden sarih kayitlar
eksik degildir. Meselâ Cüveyni’ye göre Yasa kanunlari Tomarlara yazilmisti. Bu
tomarlara büyük «Yasaname) denirdi. Bu tomarlar Çengiz sülâlesine mensup
büyüklerin, sehzadelerin hâzinelerinde saklanirdi. Yeni bir Han tahta cülûs
ettigi zaman veya bir ordu harp seferine gönderildigi zaman veyahut Devlet
isleri hakkinda danismak üzere Beyler Kurultayda toplandiklari zaman bu tomarlar
getirilir, isler bu tomarlardaki esaslara göre halledilirdi124.
50
ÇENGÎZ’ÎN
BILGILERI
Çengiz’in Yasasina ait oldugu ileri
sürülmüs ve yukarida gösterilmis maddelerden baska bize Çengiz’in Devlet idaresile
ilgili bazi mühim vecizeleri de vasil olmustur. Çengiz’in
Devlet idaresine dair vecizelerine
menbalar Bilig ismini veriyorlar. Çengiz bilgilerinin mühimleri sunlardir:
1-Ancak, her yilin basinda ve sonunda,
bizim fikirlerimizi dinlemeye gelen, dinledikten sonra evlerine dönen Tümen
basi, Binbasi, yüzbasi ve onbasilari askere kumanda ede-bilirler. Gelmedikleri
için bizim fikirlerimizi dinlememis olanlar suya düsmüs tas, ya-hut kamis
arasma atilmis ve kaybolmus ok gibidirler. Bu gibi adamlar askere riyaset edemezler125.
2-Evini idare etmesini bilen, bir
eyaleti de iyi idare eder. On kisiyi geregi gibi teskil eden, bin kisiye, hatta
tümene kumanda edebilir, onlari da teskil edebilir.
3-Kendi evini temiz tutmasini bilen,
bir eyaleti de hirsizlardan temizleyebilir.
4-On kisiyi idare edemeyen bey
ailesile beraber suçlu telâkki olunur. Onun yerine onun on eri arasindan biri
on basi seçilir.
Beceriksiz yüzbasilar, binbasilar ve tümenbasilari hakkinda
da ayni suretle hareket olunur.
5-Kendinden yüksek olanin yanma giden,
mafevki birsey sormadikça hiç bir sey söylememe-lidir. Ancak mafevki bir sey
sordugu zaman suale göre cevap vermelidir.
6-Kumanda edecek yüksek beyler ve
bütün askerler av zamaninda oldugu gibi harp z a-maninda da hepsi isim ve
söhretlerini bilmelidirler, harpde hepsi Tanriya dua ederek, sadakatle (harp
ederek) kendi isimlerini süslesinler, tâ ki ebedî Tanri sayesinde dünya-nin
dört cihetini fetih mümkün olsun.
7-Nefer halk içinde iken buzagi gibi
uslu ve sakin olmalidir. Savas zamaninda ise avda bagirarak ise baslayan aç
dogan (sahin) gibi olmalidir.
8-Her iste ihtiyatli olmak gerektir126.
9-Askere kumanda eden kendisi açlik ve
susuzlugu tatmis tecrübeli adam olmadilar. As-kerlerinin yolda açlik ve
susuzluktan istirap çekmesine, hayvanlarinda zayiflamasina müsaade etmemelidir.
10-Asker
reisi olan beyler erkek çocuklarina ok atmayi, ata binmegi ögretmeli, bu
sanatlara alistirmali ve onlari cesur olarak yetistirmege çalismalidir.
11-Bizim
sülâleden her hangi birisi yasa esaslarina mugayir hareket ederse, birinci
defa-sinda onu sözle ögütlemelidir. Ikinci defa yasayi ihlâl ederse, uzun
nutukla onu iknaa çalismali. Üçüncü defa olarak yasayi ihlâl eden sülâleme
mensup sahsi Balciyun
Kulcur127 denilen mahalle sürmelidir. Orada bir müddet kalip
döndükten sonra, o aklim basina toplar; sayet bundan sonra dahi o kendisini
islah edemez ise, onu zincire vura-rak hapse atmalidir. Eger hapisten çiktiktan
sonra uslanmis olursa, âlâ. Aksi takdirde bütün akrabalari toplanarak bir
meclis kursunlar ve danistiktan sonra bu suçluya karsi ne gibi tedbir almak
icabedecegine karar versinler128.
12-Tümen
basi, binbasi, yüzbasilarin hepsi askerlerini her zaman savasa hazir hald e bu-lundurmalidirlar.
Seferberlik fermani gelir gelmez, gece ise gündüzü bekle meksizin ata binmelidirler129.
13-Benden
sonra gelen Hanlar ve onlarin büyük beyleri ve asker reisleri yasaya mutlak
surette riayet etmezlerse Devlet sarsilir, sonra büsbütün mahvolur . O zaman
Çengizi ararlar, (fakat) bulamazla130.
KAYNAK / AÇIKLAMA
96 Cengiz Isminin dogru telaffuzu Çingiz'dir. Biz ileride Cengiz Devletini» teskilatindan bahsederken bu devletin tesekkülü tarihini de hülâsa edecegiz. Malûm oldugu üzere irki mensei bakimindan Cengiz Türk degildir. Cengiz askeri dehâya malik bir Mogoldur. Mogol kavmi Türklerden tamamiyla farkli bir kavim-dir. Fakat Çengiz Türk kavimlerini itaati altina alarak yükselmis, Türk kavimleri sayesinde fütuhat yapa-bilmis ve yine Türklerin yardimile büyük bir imparatorluk kurabilmis ve Türklerin de imparatoru olmustur.
97 Cüveyni, Tarihi Cihan Küsay, I,17. Kazvini nesri.
98 Kutadgu Bilig, Fergana nüshasi. S. 202.
99 Bu ismi Çin kaynaklarina istinaden D’Ohsson «Tata Tugo» seklinde yaziyor. D'Ohsson, II, Histoire de
Mongoles, I, 62.
Barthold, bu ismin dogrusu Tasatun oldugu kanaatindedir. Berthold, Türkeataa, s 387. (Ingilizce tercümesi).
Çin lisan ve edebiyati âlimi Fransiz Pelllot, Tasatun olmasi Ihtimalini kabul etmiyor. Pelllot, T’ung-Pao, 1930, I, 33.
|
100 |
D’Ohsson, op. Cilt. P. 62. Mailla, Historie de la Chine, tome
IX, p.39. |
|
101 |
El-Makrlzl,El-Hitat, cilt III, s.58. Metin sudur: Ketebehü naksen fi sahaif-ül-fulad ve Cegalehu sariaten li kavmihi. |
102 Yasanin hakiki Ismi yasaktir. Yasak eski Türkçede «Kanun» Töre de mektir. F. W K. Müller, Zwel pfahlinschriften ete. P. 6.
103 Barthold,yasayi Mogol yusun hukuku mecmuasi telakki ediyor (Barthold, Türkestan, 387). Biz bu görüsü dogru bulmuyoruz. Hiç süphesiz Uygur hukukçulari tarafindan tedvin olunan, Türkçe isim
tasiyan ve Türk hukuku ananelerine uygun olan hukuk mecmuasini bir Türk kanun mecmuasi t e-lâkki etmek dogru olur.
104El-Makrizi'nln «El-Hitat»inda , Ibnl Batuta’nin «Seyahatname» sinde Cüveyni'nin «Cihan Küsay» inda, Plan-Curpini ile Rubruk’un, Macc-Polo’nun seyahatnamelerinde.
105 Berezln, Ocerk Vuntrennevo Ustroystav Ulusa ciiçleva, St. Petersburg,
1863, P. 25-31.
106 Temkovski, PuteseStvle v Kltay çerez Mongolyu v 1820-1821. St. Petersburg, 1824.
107 Berezin, Oçerk Vuntrennevo Ustroystav Ulusa Cüçleva, p. 22.
108 Cün Tatarra hatti nebudest (Cengiz Khan) fermud, ta ez Uyguran Küdeganl Mogolan hat biyamutkhtend ve an yasaha ve ehkâm ber tavamir sebt kerdend ve anra Yasanamel Büzürg Khonend ve der hizanel müteberani padisahzadegân cemiyeti sazend ve der mesalihi mülk ve tedebbüri an suru’payvendend an tomarha hazir kidend ve binal karha ber an nehend (Cüveynî, Tarihi Cihan Küsay, I, 17. - 18. ve Barthold,
Türkestan I, Textes S. 103.
109 El-Makrizi, op. clt. elit III, S. 358-359.
Yasanin bu maddesine Fransiz rahibi Rubrouck’un Seyahatnamesinde de isaret vardir (Gulliaume de Bubrouck, tradult du latian par Louls Backer, p. 35-36. Bu madde Türklerin çok eski hukuki ananelerine de uygundur. Cin vakayinamelerine göre VI nci asir Türklerinde de gayri mesru münasebetin cezasi idamdi,
Stanlslas Julien, Documents sur Les Toukioue. Journal Asiatique, serie VI, d i t III, p. p. 331 et suivantes.
110 Bu madde Mogollarin zebih usulünün Ifadesi veyahut Çingizin sahsî bir görüsünün mahsulü olsa gerektir.
111 Yasanin El-Makrizi’nln rivayet ettigi nüshasinda katil, sirkat, haydutluk gibi mühim cürümlerden bahis yoktur. Bu gösteriyor ki El-Makrizi'ye, Yasa hakkinda malûmat veren, Bagdat’ta Mustansiriye Medresesin-de Yasanin bir nüshasini görmüs oldugunu söyleyen Ebu-Hasim Ahmed Ibni Burhan'm gördügü Yasa nüs-hasi, Yasanin tam metnini ihtiva etmiyordu; çünkü Yasanin cezalardan bahseden kisminda katil, sirkat, es-kiyalik gibi cürümlerin cezasi da gösterilmis oldugu muhakkaktir.
112 Bu madde de T ürk Hanlarinin ananevi siyasetlerine uygundur. Her devirde büyük Türk hükümdarlari bü-yük dinlere karsi hürmet ve müsamaha göstermislerdir.
113 Bu adet, pek eski bir Türk töresi olsa gerektir. Bu ananenin bugüne kadar Kazak-Kirgizlarda yasadigini biliyoruz.
114 Bu maddede ifade olunmus fikir, Çengizin kendi görüsü mahsulüdür. Bu maddenin gayesi pek anlasilami-yor. Bu madde Çengizin, Türklerin bazi hayvan (meselâ domuz) etini necis telâkki etmelerine mâni olmak istemesinden dogmus' bir madde olsa gerektir. Malûm oldugu üzere, Türkler hiç bir devirde domuz besle-memislerdir. Türklerin bu hayvana karsi duyduklari nefret Islamiyet neticesi degildir.
Cin müvehhirleri, Mogolistan Türklerin Sarktaki komsulari olan Theng-Hular - Mogollarin selefleri) do-muz besledikleri halde halde Türklerin hiç bir zaman domuz yetistirmediklerini sarahatle ifade etmektedir-ler (Parker, op. clt. p. 53) .
115 Askeri on kisilik, yüz kisilik, bin kisilik, onbin kisilik birliklere taksim Türklerin askeri ananelerine uygun-dur. Bu askeri bu seklide onlu zümrelere taksim tâ Mete devrinde vardi.
116 Bu maddeyi «Çengiz generallerin hükümdardan baska birisini sik sik ziyaret etmesini menetmisti», diye tercüme etmek dah a dogru olur, çünkü generallerin yapmamakla mükellef olduklari hareket Arapça tered-düt kelimesile ifade edilmistir. Tereddüt fiilinin burada ifade edebilecegi mana, müracat etmek oldugu gibi «sik sik ziyaret etmek, düsüp kalkmak» da olabilir. Bu maddenin Arapça metni sudur: .. ve elzemehüm en la yetereddede el-umera-ü li-gayri-l-meliki, femen tereddüde kutile». El-Makrizi, op. clt. S. 369.
117 El-Markiz’, op. cit. cilt XII, sahlfe 358-359.
Bu esaslardan çogunun Çengiz Yasasinda mevcut olmus oldugunu yasadan bahseden diger kaynaklarda teyit etmektedir. Meselâ Cüveyni’nin «Tarihi Cihan Küsay » (I. 16-20) inda, Residüddin’iln «Cami-üt-tevarih» adli eserinde, Makrizi eserinde yasada mevcut esaslardan olarak sayilmis maddelere dair kayitlar vardir. Bunlardan baska Mogol sülâleleri hakimiyeti devri seyyahlarindan Marko Polo, Plan Carpini, Rubrouck ve Fasli Arab ve Müslüman seyyah Ibni Batuta’nin seyahatnamelerinde Yasanin yukarida sayil-mis esaslarindan birçoklarina isaretler vardir.
118 Bu iki esas Mirkhavend'in «Raudat-us-Safa» adli eserinden alinmistir. (Berezin, Oçerk vuntrennevo ustroystv a Ulusa cuçteva, p. 27-31.
119 Ibni Batuta, cilt T, s. 246. Misir ta b ’i, Matbal Hayriye, 1322.
120 Vladimirtsoff, Obsçestvenniy Stroy Mongolov, p. 165.
121 Bu son dört madde Ermeni müverrihi Vartan’dan alinmistir. Journal asiatique, V serie XVI, 307.
122 Quatremere, Hlstoire des Mongols, p. 436. Viadimirtsoff, op. clt. p. 165.
123 Quatremere, Histoire des Mongols, p. 931, ve Marco-Polo, ch. LX. Bekezin, op. clt. p. 27131. Th. t.
Leontovlc, K. Istorlyl prava Russkkh lnorodtsev. Odessa 1879.
124 CüveynI, Tarihi Cihan Küsay, cilt I, s. 17-18, Barthold, op, cit. I. Textes, s. 103,
125 Vladimirtsoff, op. dt. p. 107.
126 Bu vecize çok uzundur. Umum!
hulâsasi ve esas maddesi yukarida gösterilmis esastir.
127 Balcyun - Kulcur bir mahal ismidir,
bazilarinin sandigi gibi bir ceza sekli degildir. Berzin, op. clt. s. 105 not.
128 Ibni Batuta’ya göre, Yasaya riayet
etmeyen Cengiz sülalesine mensup olan han tahttan indirilmeli ve bütün
sülalesiyle sürgüne gönderilmeli Idi. Ibni Batuta, cilt I. s. 140.
129 Bu on bilik Berei'nln eserinden
alinmistir. Bereiln, op. clt. s. 102-105.Berezin de bunlari Residüddl’in Caml-üt-tevarihi’nden
almistir.
130 F. Grenard, Gengis-Khan, p. 66.
Benzer Kitaplar
.jpeg)
Fevzi BOZKURT
Fevzi BOZKURT
Fevzi BOZKURT